آن را که حساب پاک است از محاسب چه باک است

زمینه پیدایش

این مثل قسمتی از حکایتی است که در گلستان سعدی باب اول در سیرت پادشاهان آمده است: «و حکما گویند: چهار کس از چهار کس به جان برنجند: حرامی از سلطان و دزد از پاسبان و فاسق از غمّاز و روسپی از محتسب، و آن را که حساب پاک است از محاسب چه باک است».(1)

پیامها

پیام ضرب المثل این است که اگر اعمال و رفتار شخصی درست و خوب باشد دیگر از حسابرسی در این دنیا و نیز فردای قیامت، هیچ باکی نخواهد داشت و کاربرد آن تشویق به کارهای درست و پرهیز از کارهای خلاف است.

ضرب المثل های هم مضمون

ـ زر پاک از محک نمی‌ترسد.
ـ خائن، همیشه خائف است.
ـ چرا ترسم ز ناکرده گناهی.
ـ مدزد و مترس.
ـ پنبه‌دزد، دست به ریشش می‌کشد.
ـ دست که به چوب بردی، گربه دزد، حساب کار خودش را می‌کند.
ـ راست باش و مدار از کس بیم.
ـ انبر را که در آتش بگذارند، آقا دزده حساب کار خود را می‌کند.(2)
ـ هر که خیانت ورزد، دستش از حساب بلرزد.(3)

اشعار هم مضمون

تو پاک باش و مدار ای برادر از کس باک * زنند جامه ناپاک، گازُران بر سنگ(4) «سعدی»

ریشه های قرآنی حدیثی

امام حسین(علیه السلام): «اَلْاَمینُ آمِنٌ و الْبَریءُ جَریءٌ و الخائِنُ خائِفٌ و الْمُسِیءُ مُسْتَوْحِشٌ؛ یعنی امانتدار در اَمان است، بی‌گناه بی‌باک است، خیانتکار ترسان است و بدکار هراسان».(5)

لغات

گازُران: رختشویان.
حرامی: راهزن.
غمّاز: فاش کننده راز، سخن‌چین.
روسپی: زن بدکار، فاحشه.
محتسب: داروغه، مأمور حاکم که وظیفه‌اش امر به معروف و نهی از منکر است.
محک: سنگی که طلا یا نقره را به آن می‌مالند و عیار آنها را آزمایش می‌کنند.

پی نوشت ها :

1. یحیی برقعی، کاوشی در امثال و حکم فارسی، قم، نمایشگاه و نشر کتاب، چ 2، 1364، ص 36.
2. ابراهیم شکورزاده بلوری، دوازده هزار مثل فارسی، مشهد، آستان قدس رضوی، چ 2، 1384، ص 53.
3. امثال و حکم دهخدا، تهران، امیر کبیر، چ 4، 1357، ج 4، ص 1956.
4. ابراهیم شکورزاده بلوری، دوازده هزار مثل فارسی، ص 53.
5. حسین بن محمد حلوانی، نزهة الناظر و تنبیه الخاطر، تحقیق: مدرسه امام مهدی، قم، 1408 هـ.ق، ص 84.

منبع مقاله :
مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما